Άρθρο του Δρ. Μιχάλη Θεδοσιάδη Λέκτορα Πολιτικής Θεωρίας στο University of Kurdistan Hewlêr (UKH) και μεταδιδακτορικού ερευνητή στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Το βιβλίο Ancient Greek Democracy and American Republicanism, το οποίο κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Εδιμβούργου, είναι μια φιλοσοφική, ιστορική και πολιτική διερεύνηση που συγκρίνει πτυχές της ακραίας ελληνικής δημοκρατικής σκέψης με τον Αμερικανικό ρεπουμπλικανισμό, όπως αυτός εκφράστηκε κατά την περίοδο του αποικισμού στη νέα ήπειρο. Η ρεπουμπλικανική σκέψη της βόρειας Αμερικής, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην Αμερικανική Επανάσταση, η οποία ενσαρκώσει το Προμηθεϊκό πνεύμα της δημοκρατικής παράδοσης. Ωστόσο, το δημοκρατικό/ρεπουμπλικανικό πνεύμα της επανάστασης περιορίστηκε από την προτίμηση των Αμερικανών ιδρυτών για στροφή προς ένα είδος πολιτικής αντιπροσώπευσης το οποίο περιόρισε σημαντικά τη ρεπουμπλικανική δυναμική του κινήματος. Ανακαλύπτουμε ξανά τον «χαμένο θησαυρό» της δημοκρατίας στο Λαϊκιστικό κίνημα (Populism) του δέκατου ένατου αιώνα, όπως αυτό αναπτύχθηκε σε νότιες και δυτικές πολιτείες της Αμερικής.
🔹 Η έννοια της «Προμηθεϊκής πολιτικής»
Κεντρικό ρόλο στο έργο παίζει το αρχέτυπο του Προμηθέα. Όπως γνωρίζουμε από τον Αισχύλο, ο τιτάνας Προμηθέα θα κλέψει τη φωτιά από τους θεούς για να τη δωρίσει στους θνητούς, φοβούμενος την εξαφάνιση και καταστροφή τους, Στο βιβλίο γίνεται επίσης αναφορά στον Προμηθέα του Πρωταγόρα, και αναζητούμε μια ερμηνεία του μύθου η οποία σκιαγραφεί τη δημοκρατία με βάση τις εξής προϋποθέσεις: α) στόχος της πολιτικής δεν είναι απλά και μόνο ο περιορισμός των εξουσιών ενός απόλυτου ηγεμόνα· είναι, κατά κύριο λόγο, η ελευθερία, την οποία κατανοούμε ως δυνατότητα συμμετοχής στα κοινά. Επιπλέον, β) η δημοκρατία δεν είναι το πολίτευμα της απόλυτης ευδαιμονίας· όπως είχαν τονίσει και άλλοι στοχαστές, από τον Kloppenberg μέχρι τον Καστοριάδη, η δημοκρατία είναι εκτιθέμενη στην ύβρη, δηλαδή στην υπερβολή του δήμου και στην τάση του να υπερβαίνει τα όρια, όντας αυτόνομος και αυτοτελής. Με άλλα λόγια, η δημοκρατία δεν υπόσχεται τελειότητα (βλ. Κεφάλαιο 1, 4 και 5)· προσφέρει όμως τον χώρο για διαρκή δράση κατά της αδικίας, ακόμα και μέσα από τα ίδια της τα όρια. Τέλος, γ) ο πολιτικός Προμηθεϊσμός (με τη δημοκρατία να αποτελεί μια συγκεκριμένη του έκφανση) δίνει έμφαση στην πολιτιστική μνήμη και την παράδοση. Ως εκ τούτου, η δημοκρατία δεν είναι σύμφυτη ούτε με τον οπτιμισμό, ούτε με τον πολιτικό πεσιμισμό, όπως αυτός εκφράζεται μέσα από τη σκέψη του Thomas Hommes, μήτε προτείνει την απομάκρυνση από την παράδοση δίκην αέναης προόδου.
🔹Πολιτική φιλοσοφία και βελτιόδοξη προοπτική
Τόσο ο οπτιμισμός, όπως εκφράζεται από συγκεκριμένες πτυχές του φιλελευθερισμού του δέκατου όγδοου αιώνα, όσο και ο πεσιμισμός, εδράζονται σε μια κοινή συνιστώσα: την απομάκρυνση των πολιτών από τη δημόσια σφαίρα και την παράδοση της πολιτείας σε πολιτικά πρόσωπα, τα οποία αποφασίζουν ερήμην. Η δικαιολόγηση αυτή πηγάζει κατά κύριο λόγο από τη Χομπσιανή κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης, βάσει της οποίας ο άνθρωπος κυριαρχείται από ένστικτα απληστίας, τα οποία οφείλει η σιδηρά πυγμή του κράτους να καταστέλλει. Ως εκ τούτου, η δημοκρατία ρέπει προς το χάος και την καταστροφή. Έτσι, ο πεσιμισμός του Hobbes στηρίζει απολυταρχικές εξουσίας δίκην δημόσιας και ιδιωτικής ασφάλειας. Από την άλλη, ο φιλελευθερισμός, μιλά για την αέναη πρόοδο, όπως ισχυρίστηκε ο Christopher Lasch, και αναιρεί τον πολιτικό απολυταρχισμό του Hobbes. Προωθεί τον περιορισμό των εξουσιών (όπως τονίζει ο John Locke), δίχως όμως να προτείνει την είσοδο των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Βασικό του μέλημα είναι η συνεχόμενη ανάπτυξη της οικονομίας με στόχο τον τερματισμό της σπάνης. Η διαδικασία αυτή εξαλείφει κάθε κοινωνική αντίδραση, απομακρύνοντας τον φόβο των συγκρούσεων, προτείνοντας μια νέα τάξη πραγμάτων απαλλαγμένη από το φόβο της ένδειας και της οπισθοδρόμησης.
Έτσι, οι δύο αυτές συγγένειες – του πολιτικού πεσιμισμού και οπτιμισμού, όπως εκφράστηκαν από βασικούς εκπροσώπους της δυτικής σκέψης (βλ. Filmer, Hobbes, Locke, Mandeville) – εδράζονται σε αντι-Προμηθεϊκές βάσεις. Εν συντομία, ο πολιτικός Προμηθεϊσμός και η δημοκρατία, όπως αυτή εκφράστηκε τόσο στην Αμερική όσο και στην αρχαία Αθήνα, διέπονται από ένα πνεύμα «ελπίδας» – ή βελτιοδοξίας – το οποίο εντοπίζουμε κυρίως στις αρχαίες τραγωδίες και τα Ομηρικά έπη.
Μια ιδιάζουσα περίπτωση πολιτικού οπτιμισμού είναι η περίπτωση της Γαλλικής Επανάστασης. Οι βασικοί εκπρόσωποι αυτού του κινήματος, επηρεασμένοι από τον Rousseau, προέταξαν τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας, απαλλαγμένη από κάθε είδους αδικία και εκμετάλλευση. Κύριος ιδεολογικός τους εχθρός ήταν η πεσιμιστική προσέγγιση των καθολικών ως προς το προπατορικό αμάρτημα, το οποίο σφυρηλάτησε αυταρχικές δομές εξουσίας, δικαιολογώντας την εξουσία των βασιλιάδων και την ηγεμονία του κλήρου. Ωστόσο, οι Γάλλοι επαναστάτες, στην προσπάθειά τους να χτίσουν μια νέα κοινωνία, όπου η έμφυτη – με βάση τον Rousseau – καλοσύνη του ανθρώπου θα μπορούσε να βρει έκφραση, επιτέθηκαν συνολικά στην καθολική εκκλησία και σε όλους τους εκπροσώπους της. Το ξέσπασμα βίας, όπως αναλύεται στο Κεφάλαιο 1 και 5, το οποίο οδήγησε στην Τρομοκρατία, δεν ερμηνεύεται αποκλειστικά και μόνο ως συνέπεια της μαζικής ένδειας, όπως ισχυρίζεται η Hannah Arendt. Έτσι, το βιβλίο «ξαναγράφει» το Περί Επανάστασης (της Arendt), και αναζήτα τα αίτια της γενικευμένης εχθροπάθειας, η οποία υπονόμευσε τα δημοκρατικά αιτήματα των επαναστατών, όχι μόνο στην υλική εξαθλίωση των πληθυσμών, αλλά και στις οπτιμιστικές (και, συνεπώς, αντι-Προμηθεϊκές) κομσοθεάσεις της διανοητικής ελίτ που έθεσε τα ιδεολογικά θεμέλια της εξέγερσης του 1789. Αντίθετα, οι Αμερικανοί επαναστάτες, επηρεασμένοι από τον αγγλικό ρεπουμπλικανισμό και τη χριστιανική ανθρωπολογία, είχαν μια περισσότερο ρεαλιστική προσέγγιση για την ανθρώπινη φύση. Συνεπώς, δεν ήταν έθνερμοι υποστηρικτές απέρριψαν του πολιτικού οπτιμισμού, και πίστευαν στην ανάγκη ύπαρξης θεσμών αυτοσυγκράτησης, ώστε να αποφευχθεί ο τραχύς και βίαιος μηδενισμός του οπτιμισμού.
🔹 Ο βελτιόδοξος Λαϊκισμός του αγροτικού κινήματος: ο «χαμένος Προμηθεϊκός θησαυρός»
Μια από τις πιο προβληματικές θέσεις της Arendt είναι η θέση της αναφορικά με την ασυμβατότητα της οικονομίας και της πολιτικής. Όπως αναλύει στην Ανθρώπινη Κατάσταση, η οικονομική ανάγκη θέτει σε κίνδυνο την ελευθερία της άμεσης δημοκρατίας. Το βιβλίο Ancient Greek Democracy and American Republicanism ασκεί κριτική στη θέση αυτή, καταλήγοντας στα εξής συμπεράσματα: α) η Arendt παραβλέπει την σημασία που είχε η οικονομία στην Αμερικανική επανάσταση (της οποίας η επιτυχία οφείλεται στην απουσία της φτώχειας, εξηγεί η ίδια), β) δεν κατανοεί την κεντρική σημασία που έπαιζαν οικονομικές συνθήκες πίσω από την εμφάνιση και διατήρηση της δημοκρατίας στην αρχαία Αθήνα, και γ) υποτιμά πολιτικά κινήματα με με οικονομικά αλλά και πολιτικά ταυτόχρονα κίνητρα, όπως το Λαϊκίστικό Κίνημα. Το τελευταίο, όχι μόνο δεν οδηγήθηκε στη μαζική βία, αλλά προέταξε τη δημοκρατία σε όλους τους τομείς: στην πολιτική, την οικονομία και την κοινωνία. Αντλώντας έμπνευση από τον Henry George, τον Andrew Jackson, τον Thomas Jefferson, και ταυτόχρονα από τα πρώτα ρεπουμπλικανικά κινήματα της Αμερικής, έφερε ξανά στο πολιτικό προσκήνιο το ζήτημα της πολιτικής συμμετοχής, θέτοντας τις βάσεις για μια νέα οικονομία εν το δήμω δομημένη. Επομένως, βασίστηκε στο βελτιόδοξο πνεύμα της πολιτική και κοινωνική παράδοση της νέας ηπείρου, η οποία (όπως μας πληροφορεί ο Alexis De Tocqueville) έτρεφε βαθιά εκτίμηση για τον βίο του θρησκεύεσθαι, ως πηγή απόρριψης οπτιμιστικών προσδοκιών. Ποιοι ήταν όμως οι λόγοι που το Λαϊκίστικο κίνημα (Populism) αυτό οδηγήθηκε στην ήττα; Ένας από τους βασικότερους λόγους (όπως αναφέρεται στο Κεφάλαιο 6) ήταν η επικράτηση της ιδεολογίας της Λευκής ανωτερότητας στον Αμερικανικό νότο. Παρότι συναντάμε εκτεταμένες προσπάθειες γεφύρωσης του χάσματος μεταξύ λευκών και μαύρων αγροτών, οι βαθιά ριζωμένες ρατσιστικές αντιλήψεις στον Αμερικανικό νότο, οι έντονοι φυλετικοί διχασμοί αλλά και οι στρατηγικές κινήσεις των ηγετών του Λαϊκού Κόμματος (ο βασικός εκπρόσωπος του κινήματος), διέρρηξαν τις βάσεις για τη μετάβαση στην Προμηθεϊκή εποχή.
🔹 Η Προμηθεϊκή υπόσχεση για το μέλλον
Το βιβλίο μας καλεί να επανεξετάσουμε έννοιες όπως «πολιτική συμμετοχή» και «δημοκρατία». Ωθεί το δυτικό κοινό να ανακαλύψει εκείνες πτυχές της ιστορίας του που θα το επέτρεπαν να αναζητήσει ξέφωτα στο πολιτικό αδιέξοδο του σύγχρονου φιλελευθερισμού. Βεβαίως, ασκεί κριτική στον φιλελευθερισμό, τονίζοντας ότι η βασική φιλοσοφία των εκπροσώπων του (όπως ο Locke) δεν είναι παρά μια φιλοσοφία η οποία μονάχα διαιωνίζει την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων, με τον δήμο να απέχει από την εξουσία. Ωστόσο, δεν αναιρεί συνολικά όλη τη φιλελεύθερη παράδοση. Ο πολιτικός Προμηθεϊσμός θα μπορούσε κάλλιστα να συμβιβαστεί με έναν φιλελευθερισμό, ο οποίος βέβαια δεν θα παραμένει εγκλωβισμένος στην οπτιμιστική ιδεολογία της προόδου του δέκατου όγδοου αιώνα, η οποία εξακολουθεί να κυριαρχεί στα δημόσια πράγματα, και θα μιλά για την ανάγκη διεύρυνσης της πολιτικής συμμετοχής. Υπό διαφορετικη διατυπωση, ο πολιτικος Προμηθεισμος δεν ειναι ενα αυστητο προτυπο πολιτικης
Υπό διαφορετική διατύπωση, ο πολιτικός Προμηθεϊσμός δεν αποτελεί ένα αυστηρό πρότυπο πολιτειακής οργάνωσης. Πρόκειται, κατά βάση, για μια αντίληψη η οποία αναγνωρίζει τις ιδιαιτερότητες του εκάστοτε κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου, προωθώντας όμως την ιδέα της συμμετοχής, δίχως να εξιδανικεύει το αρχαίο Αθηναϊκό μοντέλο ως πρότυπο για όλη την ανθρωπότητα. Αλώστε, στο πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται ότι η δημοκρατία αποτελεί απλώς μία συγκεκριμένη πτυχή του πολιτικού Προμηθεϊσμού. Συνεπώς, θα μπορούσε αυτή η Προμηθεϊκή ιδέ να μπορεί να βρει ευήκοα ώτα σε μη δυτικούς πολιτισμούς; Ως εκ τούτου, θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε σε πολιτισμούς οι οποίοι δεν συμβαδίζουν με τον λεγόμενο «δυτικό κανόνα» σπέρματα Προμηθεϊκά (δηλαδή τρόπους πολιτικής συμμέτοχης), όπως άλλωστε συναντάμε στην περίπτωση του Βυζαντίου, ή όπως μαρτυρούν ιστορικές αναφορές από την Ινδία. Η ιδέα του πολιτικού Προμηθεϊσμού στο Βυζάντιο, καθώς και ο εκδημοκρατισμός του φιλελευθερισμού, θα άξιζαν να αναλυθούν περαιτέρω σε άλλες μελέτες.
Το βιβλίο μπορεί να αναζητηθεί μέσα από την επίσημη ιστοσελίδα των εκδόσεων του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου. Επιπλέον, μέσω του Jstor και του Degruyter / Brill σε ψηφιακή μορφή με κάθε κεφάλαιο να ακολουθείται από μοναδικό ψηφιακό αναγνωριστικό αριθμό (DOI). Τέλος, έχει επιλεχθεί να συμπεριληφθεί στην πλατφόρμα του Oxford Academic τον Σεπτέμβρη του 2025. Προς τα τέλη του 2025, θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά μία έκδοση βασισμένη στο ίδιο έργο.
Ο Δρ. Μιχαήλ Θεοδοσιάδης είναι Λέκτορας Πολιτικής Θεωρίας στο University of Kurdistan Hewlêr (UKH) και μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στην Πολιτική και Διεθνείς Σχέσεις στο Goldsmiths, University of London, με έμφαση στην Πολιτική Θεωρία και την Ιστορία της Πολιτικής Σκέψης. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν τη συγκριτική μελέτη της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας και της αμερικανικής πολιτικής παράδοσης, καθώς και την πνευματική ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, της Μέσης Ανατολής, του Βυζαντίου και της ιταλικής Αναγέννησης.
