Δημοσίευση από την Επιστημονική Ομάδα του Ινστιτούτου Έρευνας και Μελέτης Θουκυδίδης.
Βασισμένο στην Δημοσίευση «Το να είσαι Έλλην – Το Έθνος και η Ελληνική Διασπορά στον πολιτικό λόγο του Κωνσταντίνου Τσάτσου.» της κ. Ελπίδας Βογλή Καθηγήτριας Μοντέρνας Ελληνικής Ιστορίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Κωνσταντίνος Τσάτσος – Φιλόσοφος , Συγγραφέας, Πολιτικός, 2009).
Το παρόν κείμενο δημοσιεύεται κατόπιν εγκρίσεως του Δ.Σ. του Ινστιτούτου Έρευνας και Μελέτης Θουκυδίδης
Η έλευση της μεταπολίτευσης το 1974 άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Η πτώση του δικτατορικού καθεστώτος του 1967, η επάνοδος του Κωνσταντίνου Καραμανλή και ο σχηματισμός υπό της πρωθυπουργίας του της Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητας σηματοδότησε την επαναφορά της Δημοκρατικής Ομαλότητας στην χώρα.
Η αποκατάσταση της δημοκρατίας, η σταθεροποίηση των δημοκρατικών θεσμών και η οριστική διευθέτηση του Πολιτειακού με το Δημοψήφισμα του 1974 και το Σύνταγμα του 1975 αποτέλεσαν τη βάση πάνω στην οποία οικοδομήθηκε η μεταπολιτευτική Ελληνική Πολιτεία.
Το 1975 έχουμε την εκλογή του πρώτου Προέδρου της Δημοκρατίας, πρόκειται για τον ακαδημαϊκό και πολιτικό Κωνσταντίνο Τσάτσο. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος κατά την διάρκεια της θητείας του ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας (1975-1980) δεν περιορίστηκε μόνο στον προβλεπόμενο από το Σύνταγμα του 1975 ρόλο του, αλλά λειτούργησε ως στοχαστής, ως πνευματικός καθοδηγητής αλλά και ως εκφραστής της Εθνικής Ταυτότητας των Ελλήνων διαμορφώνοντας ένα ιδιαίτερο πλαίσιο κατανόησης των εννοιών του Έθνους και της Ελληνικής Διασποράς.
Η προσέγγιση του Κωνσταντίνου Τσάτσου ως προς τι είναι Έθνος και τι είναι Διασπορά δεν υπήρξε μόνο θεσμική ένεκα της ιδιότητας του ως Πρόεδρου της Δημοκρατίας αλλά υπήρξε και εξόχως φιλοσοφική , ιστορική και πολιτική προσπαθώντας να φέρει κοντά την Ελλάδα με τις Κοινότητες των Ελλήνων του Εξωτερικού σε μια προσπάθεια ενδυνάμωσης της διεθνούς θέσεως της χώρας.
Ως ο πρώτος Αιρετός Ανώτατος Πολιτειακός Άρχοντας της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος προσπάθησε αφενός μεν να εδραιώσει τον ρόλο της Προεδρίας της Δημοκρατίας ως θεσμός ενότητας και ως σημείο αναφοράς του Έθνους και αφετέρου να συμβάλει στη διαμόρφωση ενός νέου πλαισίου για τις σχέσεις της Ελλάδας με τη διασπορά, ιδίως σε μια εποχή με σοβαρές γεωπολιτικές προκλήσεις για την Ελλάδα (Κύπρος, Ανατολική Μεσόγειος και Βαλκάνια)
Αξιολογώντας το γεγονός της εκλογής του Κωνσταντίνου Τσάτσου στην Προεδρία της Δημοκρατίας διαπιστώνει εύλογα κάποιος πως πρόκειται για την εκλογή του κατάλληλου ανθρώπου στην κατάλληλη θέση σε μια περίοδο που η χώρα έβγαινε από την επταετή Δικτατορία των Συνταγματαρχών και βίωνε τη Τραγωδία του Ελληνισμού της Κύπρου του Ιουλίου του 1974.
1) Η Προσέγγιση της έννοιας του Έθνους από τον Κωνσταντίνο Τσάτσο.
Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος τόσο στο πνευματικό του έργο όσο και υπό την ιδιότητα του Προέδρου της Δημοκρατίας έβλεπε την έννοια του έθνους όχι ως μια απλή πολιτική κατασκευή αλλά ως ιστορική και πολιτισμική πραγματικότητα, η οποία υπέρβαινε τις εκάστοτε πολιτικές συγκυρίες. Η Γλώσσα , η Ορθοδοξία και η Πολιτισμική Μνήμη αποτελούσαν για τον Τσάτσο τους ακρογωνιαίους λίθους της ελληνικής ταυτότητας που συνέβαλλαν στην επιβίωση του Ελληνικού Έθνους σε κατακλυσμιαίες ιστορικές συγκυρίες .
Ως νομικός και φιλόσοφος του δικαίου, επέμενε ότι η εθνική συνέχεια οφείλει να συνδέεται με το κράτος δικαίου και τη δημοκρατική νομιμότητα. Η παιδεία, με τον κεντρικό της ρόλο στη μετάδοση αξιών και γνώσεων, ήταν το εργαλείο για τη διατήρηση της εθνικής ταυτότητας και την καλλιέργεια της συλλογικής μνήμης.
Η ως άνω θέση που διατύπωσε ο Κωνσταντίνος Τσάτσος ήρθε σε αντίθεση με τους εκφραστές διαφόρων θεωριών της εποχής που έβλεπαν το έθνος ως προϊόν της νεωτερικότητας.
Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος έδωσε έμφαση στην ενότητα των Ελλήνων καθώς η έννοια της ενότητας είχε ιδιαίτερη σημασία σε μια χώρα σημαδεμένη από τον Εμφύλιο και τον Διχασμό και μιλούσε για υπέρβαση των παθών και για τη δημιουργία μιας νέας μορφής εθνικής συνείδησης βασισμένης στη συλλογικότητα.
2) Ο Πρόεδρος Κωνσταντίνος Τσάτσος και η Ελληνική Διασπορά.
Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος κατά την διάρκεια της θητείας του ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας θεωρούσε ότι, η Ελληνική Διασπορά δεν ήταν περιφερειακή προέκταση του Ελληνικού Έθνους αλλά οργανικό τμήμα του και αποτελούσε, με την πολιτισμική της παρουσία και την πολιτική της δύναμη, πηγή στήριξης της Ελλάδας στο διεθνές πεδίο.
Η συμβολή της Ελληνική Ομογένειας δεν ήταν μόνο συμβολική αλλά ουσιαστική. Σε χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι οργανώσεις και τα δίκτυα των Ελλήνων λειτούργησαν ως μοχλοί επιρροής σε κρίσιμες συγκυρίες.
3) Η Ελληνική Ομογένεια των ΗΠΑ και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος την περίοδο 1974-1975.
Το Αύγουστο του 1974 μεσούσης της Τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής διόρισε τον Κωνσταντίνο Τσάτσο – τότε Υπουργό Επιστημών και Πολιτισμού στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας – επικεφαλής μιας αποστολής στις Η.Π.Α. με σκοπό την κινητοποίηση της Ελληνικής Ομογένειας πάνω στο Κυπριακό Ζήτημα και την αναθέρμανση των Ελληνοαμερικανικών Σχέσεων
Οι συνθήκες υπό τις οποίες υλοποιήθηκε η εν λόγω αποστολή ήταν εξαιρετικά κρίσιμες καθώς γινόταν υπό την σκιά της τραγωδίας της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο.
Στα πλαίσια της υπόψη αποστολής, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος επισκέφτηκε την Βοστώνη όπου και παραβρέθηκε στο ετήσιο συνέδριο της Ομογενειακής Οργανώσεως AHEPA, μεταφέροντας μήνυμα του τότε Πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή. Η προαναφερόμενη αποστολή αποτέλεσε κομβικό σημείο για την μετέπειτα Ελληνική Εξωτερική Πολιτική καθώς πέραν της αναθέρμανσης των σχέσεων με την Ελληνική Ομογένεια των Η.Π.Α. σηματοδότησε την ενεργή εμπλοκή της Ελληνικής Ομογένειας στην διαμόρφωση της Εξωτερικής Πολιτικής της χώρας μας.
Στις επαφές του στις Η.Π.Α., ο Κωνσταντίνος Τσάτσος ως αρχηγός της αποστολής έδωσε ιδιαίτερο βάρος στις συναντήσεις με την πνευματική ηγεσία των Ελληνοαμερικανών: πανεπιστημιακούς, επιστήμονες και διανοουμένους καθώς θεώρησε ότι μόνο μια ψύχραιμη και τεκμηριωμένη παρέμβαση θα μπορούσε να επηρεάσει ουσιαστικά την αμερικανική κοινή γνώμη και το αμερικανικό πολιτικό σύστημα.
Στην όλη προσπάθεια που καταβλήθηκε κομβικό ρόλο έπαιξε ο τότε Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής Ιάκωβος. Ο Αρχιεπίσκοπος Ιάκωβος από την δεκαετία του 1960 με το σημαντικό έργο του είχε αναδειχθεί σε κεντρικό πρόσωπο της Ελληνοαμερικανικής Κοινότητας. Την σπουδαιότητα του Αρχιεπισκόπου αναγνώρισε έγκαιρα ο Κωνσταντίνος Τσάτσος διαβλέποντας την ανάγκη για συντονισμό μεταξύ Εκκλησίας, Ομογένειας και Ελληνικού Κράτους στις Η.Π.Α. Επιπροσθέτως, η ηγετική θέση που κατείχε Ιάκωβος στην Ελληνική Ομογένεια τον καθιστούσε κεντρικό πρόσωπο και σημείο αναφοράς της όποιας προσπάθειας κινητοποίησης της Ελληνοαμερικανικής Κοινότητας στο Κυπριακό Ζήτημα αλλά και στην προσπάθεια αναθέρμανσης των Ελληνοαμερικανικών σχέσεων.
Η Αποστολή του 1974 έφερε στο προσκήνιο την αυξανόμενη πολιτική επιρροή των Ελληνοαμερικανών στο Κογκρέσο. Οι παρεμβάσεις – συνεπεία της πολιτικής παρέμβασης της Ελληνοαμερικανικής Κοινότητας – γερουσιαστών όπως οι Έντουαρντ Κέννεντι και Αβραάμ Ρίμπικοφ καθώς και η ύπαρξη στην Βουλή των Αντιπροσώπων Ελληνοαμερικανών βουλευτών όπως οι Τζον Μπραδήμας και Πολ Σαρμπάνης κατέδειξαν ότι, η Ελλάδα θα μπορούσε να αποκτήσει θεσμικά ερείσματα στις Η.Π.Α. Η κινητοποίηση της Ελληνικής Ομογένειας των Η.Π.Α., ως προς το ζήτημα της Κύπρου, σε όλα τα επίπεδα, από την υλοποίηση εκδηλώσεων διαμαρτυρίας για την τουρκική εισβολή στην Κύπρο με την συμμετοχή χιλιάδων Ομογενών, έως τις παρεμβάσεις σε θεσμικά κέντρα της Διοίκησης των Η.Π.Α. είχαν αποτέλεσμα το Κογκρέσο να αποφασίσει την επιβολή εμπάργκο όπλων στην Τουρκία το 1975. Η ομογένεια, με το «διπλό ρίζωμα» σε Ελλάδα και Η.Π.Α. αναδεικνυόταν σε κομβική παράμετρο της ελληνοαμερικανικής συνεργασίας. Προς επίρρωση τούτου αναφέρουμε την καθοριστική συμβολή της Ελληνικής Ομογένειας στην διατήρηση της αναλογίας 7 προς 10 στην παροχή βοήθειας των Η.Π.Α. σε Ελλάδα και Τουρκία από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1990 όπου και καταργήθηκε.
Κατά την διάρκεια της παραμονής του στις Η.Π.Α., ο Κωνσταντίνος Τσάτσος επιδεικνύοντας ρεαλισμό διέκρινε ότι, οι Ελληνοαμερικανικές Σχέσεις δεν μπορούσαν να στηρίζονται μόνο στο συναίσθημα. Η οικονομία της χώρας χρειαζόταν επενδύσεις, επιχειρηματικές πρωτοβουλίες και ουσιαστική οικονομοτεχνική συμβολή ώστε να αναπτυχθεί περεταίρω. Εδραζόμενος πάνω στην αντίληψη αυτή, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος τόνιζε μεταξύ άλλων στις ομιλίες του στις Η.Π.Α. το εξής : «Σας χρειαζόμαστε, αλλά δεν χρειαζόμαστε τροφή. Δεν διψάμε για γάλα. Η ανάγκη μας είναι για μηχανές. Δεν ζητάμε δανεικά και αγύριστα, όπως τότε, θέλουμε οικονομική και τεχνική συνεργασία. Μην σκέπτεστε πια τι ρούχα και τι τρόφιμα να στείλετε στην Ελλάδα, όπως πριν 35 χρόνια, αλλά τι δουλειές, τι επιχειρήσεις μπορεί να εγκαταστήσετε στην Ελλάδα.». Με την θεώρηση αυτή ο Κωνσταντίνος Τσάτσος έθεσε ένα νέο πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ του Ελληνικού Κράτους και της Ελληνικής Ομογένειας των Η.Π.Α. μέσα στο οποίο, η Ομογένεια δεν θα ήταν απλώς συναισθηματικό στήριγμα αλλά μοχλός προόδου
4) Έθνος & Διασπορά.
Η βασική θεώρηση του Κωνσταντίνου Τσάτσου ως προς την Ελληνική Διασπορά έγκειται στο γεγονός ότι την αντιλαμβανόταν όχι ως παράρτημα του Ελληνικού Έθνους αλλά ως οργανικό του κομμάτι καθώς επίσης θεωρούσε ότι, οι Έλληνες του εξωτερικού συμμετείχαν ως ζώντα κύτταρα στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ελληνισμού.
Η ιδέα του «διπλού ριζώματος» ήτοι, οι Έλληνες της διασποράς ανήκουν ταυτόχρονα στην πατρίδα και στη χώρα εγκατάστασης αυτών ή των προγόνων τους αποτέλεσε τον κεντρικό άξονα της σκέψης του.
5) Ο Απολογισμός του έργου Κωνσταντίνου Τσάτσου ως Προέδρου της Δημοκρατίας.
Στην παρουσίαση του απολογισμού του έργου του ως Πρόεδρου της Δημοκρατίας, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος έδωσε έμφαση στην ανάδειξη κρίσιμων ζητημάτων που απασχολούσαν την περίοδο εκείνη την χώρα. Συγκεκριμένα ο Κωνσταντίνος Τσάτσος έθεσε τα ζητήματα της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη (Ξάνθη και Ροδόπη) , τις τότε βουλγαρικές βλέψεις προς τη Θράκη και το «Σλαβομακεδονικό» ζήτημα.
Ως προς τον απολογισμό του Κωνσταντίνου Τσάτσου πολλοί ανέφεραν ότι δεν αναφέρθηκε ρητώς στη Ελληνική Διασπορά. Ο λόγος του γεγονότος αυτού έχει να κάνει με το γεγονός ότι, την περίοδο εκείνη οι πολιτικές προτεραιότητες της χώρας είχαν να κάνουν με την διαχείριση κρίσιμων ζητημάτων ασφαλείας που σχετίζονταν με τις σχέσεις της Ελλάδας με τον άξονα Βελιγραδίου, Σόφιας και Άγκυρας και τις διεκδικήσεις των γειτόνων σε βάρος της χώρας μας.
Η ως άνω παράλειψη σε καμία των περιπτώσεων δεν μειώνει και δεν αναιρεί την προσφορά του Κωνσταντίνου Τσάτσου στα ζητήματα της Ελληνικής Διασποράς. Προσπάθησε να διαμορφώσει ένα νέο πλαίσιο σχέσεων μεταξύ Ελληνικού Κράτους και Ελληνικής Διασποράς αναπτύσσοντας προς την κατεύθυνση αυτή και τις σχετικές πρωτοβουλίες.
Ωστόσο οι ως άνω πρωτοβουλίες του Κωνσταντίνου Τσάτσου ως Προέδρου της Δημοκρατίας δεν συνδυάστηκαν με την υλοποίηση κατά την διάρκεια της προεδρικής του θητείας των δεσμεύσεων του Κωνσταντίνου Καραμανλή για τον καθορισμό ελληνικής πολιτικής απέναντι στους απόδημους και την σχεδιαζόμενη από το 1975 ίδρυση του Υπουργείου Απόδημου Ελληνισμού.
Κατά την περίοδο 1974-1980, η συμβολή του Κωνσταντίνου Τσάτσου στα ζητήματα του απόδημου Ελληνισμού και ιδιαίτερα προς την κατεύθυνση χάραξης μια νέας πολιτικής είναι αδιαμφισβήτητη και καταδεικνύεται εμφατικώς κατά την συμμετοχή του στην σύνταξη του Συντάγματος του 1975 με την θέσπιση του άρθρου 108 του Συντάγματος, σχετικού με τον Απόδημο Ελληνισμό, το οποίο αναφέρει τα εξής : «……Το Κράτος μεριμνά για τη ζωή του αποδήμου Ελληνισμού και τη διατήρηση των δεσμών του με τη μητέρα Πατρίδα. Επίσης μεριμνά για την παιδεία και την κοινωνική και επαγγελματική προαγωγή των Ελλήνων που εργάζονται έξω από την επικράτεια…..»
Το εν λόγω άρθρο αποτέλεσε την βάση για την σύνταξη και ψήφιση του νόμου περί ιδρύσεως του Συμβουλίου Απόδημου Ελληνισμού καθώς και του νόμου για την χορήγηση του δικαιώματος ψήφου στους απόδημους στην χώρα διαμονής τους έστω και αν αυτός κρίνεται ελλιπής.
Σήμερα, μισό αιώνα μετά, την εκλογή του στην Προεδρία της Δημοκρατίας, η κληρονομιά του Τσάτσου προσφέρει ένα πολύτιμο υπόδειγμα για την κατανόηση της διασποράς ως θεμελιώδους συνιστώσας του ελληνισμού. Η σκέψη του εξακολουθεί μέχρι σήμερα να εμπνέει τη συζήτηση για το πώς η Ελλάδα μπορεί να αξιοποιεί τη δύναμη της ομογένειας, όχι μόνο ως στοιχείο εθνικής ταυτότητας, αλλά και ως στρατηγικό εταίρο στο διεθνές περιβάλλον.
Βιβλιογραφία
Ιστοχώρος Academica. Δημοσίευση «Το να είσαι Έλλην – Το Έθνος και η Ελληνική Διασπορά στον πολιτικό λόγο του Κωνσταντίνου Τσάτσου.» της κ. Ελπίδας Βογλή Καθηγήτριας Μοντέρνας Ελληνικής Ιστορίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Κωνσταντίνος Τσάτσος – Φιλόσοφος , Συγγραφέας, Πολιτικός, 2010) – πατήστε εδώ
