Από την Επιστημονική Ομάδα του Ινστιτούτου Έρευνας και Μελέτης Θουκυδίδης.
Μια από τις σημαντικότερες στιγμές της μεταψυχροπολεμικής περιόδου με αντίκτυπο στο σήμερα είναι η Συμφωνία της Βουδαπέστης για τις Ασφαλιστικές Εγγυήσεις (Budapest Memorandum on Security Assurances) του 1994. Η εν λόγω Συμφωνία υπογράφηκε στις 5 Δεκεμβρίου 1994 στη Βουδαπέστη της Ουγγαρίας, κατά τη διάρκεια της Συνόδου Κορυφής του ΟΑΣΕ (Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη), και αφορούσε την διευθέτηση του πυρηνικού οπλοστασίου της πρώην Σοβιετικής Ένωσης προς την κατεύθυνση της μη διασποράς των πυρηνικών όπλων.
1. Ιστορικό της Συμφωνίας της Βουδαπέστης του 1994.
Ένα από τα βασικά ζητήματα που προέκυψαν μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 ήταν το πυρηνικό οπλοστάσιό της το οποίο μετά την διάλυση της εν λόγω χώρας βρίσκονταν κατανεμημένο στην Ρωσία και σε τρεις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες και νυν κυρίαρχα ανεξάρτητα κράτη την Ουκρανία, την Λευκορωσία και το Καζακστάν. Το γεγονός αυτό καθιστούσε τις εν λόγω χώρες τότε de facto πυρηνικές δυνάμεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ουκρανία που το 1994 διέθετε στο οπλοστάσιο 1.900 περίπου πυρηνικές κεφαλές γεγονός που την καθιστούσε τότε την 3η πυρηνική δύναμη στον κόσμο.
Την περίοδο εκείνη η διεθνής κοινότητα και ιδιαίτερα οι ΗΠΑ και η Ρωσία (αναγνωρισθείσα από την διεθνή κοινότητα ως καθολικός διάδοχος της Σοβιετικής Ενώσεως) κινούμενοι στον άξονα προσχώρησης της Ουκρανίας, Λευκορωσίας και Καζακστάν στην Συνθήκη Μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων (NPT) ξεκίνησαν έναν κύκλο διαπραγματεύσεων που κορυφώθηκε το 1994 καταλήγοντας στην υπογραφή της Συμφωνίας της Βουδαπέστης στις 5 Δεκεμβρίου 1994.
2.Το αντικείμενο της Συμφωνίας της Βουδαπέστης.
Η Συμφωνία της Βουδαπέστης δεν είναι μια συμφωνία δεσμευτικού χαρακτήρα η οποία θα προβλέπει κυρώσεις για τυχόν παραβίαση αυτής από τα συμβαλλόμενα μέρη. Η υπόψη συμφωνία είναι ένα πολιτικό κείμενο – διακήρυξη στο οποίο οι συμβαλλόμενοι Ηνωμένες Πολιτείες, Ρωσική Ομοσπονδία και Ηνωμένο Βασίλειο – προσφέρουν «ασφαλιστικές εγγυήσεις» προς την Ουκρανία (και αντίστοιχα στην Λευκορωσία και το Καζακστάν), με αντάλλαγμα την προσχώρησή της στη Συνθήκη Μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων ως κράτος χωρίς πυρηνικά.
Στα πλαίσια της εν λόγω συμφωνίας, ΗΠΑ, Ρωσία και Ηνωμένο Βασίλειο ανέλαβαν έναντι της Ουκρανίας της κάτωθι δεσμεύσεις :
α. Σεβασμό της ανεξαρτησίας, της κυριαρχίας και των υφιστάμενων συνόρων της Ουκρανίας.
β. Μη χρήση ή απειλή χρήσης βίας κατά της Ουκρανίας.
γ. Αποχή από οικονομικό εξαναγκασμό για την επιρροή των εσωτερικών υποθέσεων της Ουκρανίας.
δ. Παροχή βοήθειας μέσω του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ σε περίπτωση που η Ουκρανία πέσει θύμα πυρηνικής επίθεσης.
ε. Δέσμευση ότι δεν θα χρησιμοποιηθούν πυρηνικά όπλα κατά της Ουκρανίας.
Έναντι των προαναφερόμενων δεσμεύσεων η Ουκρανία επέστρεψε το σύνολο των στρατηγικών οπλικών συστημάτων και του πυρηνικού οπλοστασίου που ευρισκόνταν στο έδαφός της. Στα πλαίσια της Συνθήκης της Βουδαπέστης του 1994 η Ουκρανία επέστρεψε στην Ρωσία μέχρι το 1996 :
1. Διηπειρωτικοί Βαλλιστικοί Πύραυλοι (ICBMs) και συγκεκριμένα :
– 130 πύραυλοι τύπου RT-23 Molodets (SS-24 Scalpel) με 10 ανεξάρτητα στόχευσιμες πυρηνικές κεφαλές έκαστος.
– 46 πύραυλοι τύπου R-36M (SS-18 Satan), επίσης με πολλαπλές κεφαλές.
Τα εν λόγω πυραυλικά συστήματα μπορούσαν να πλήξουν στόχους στις ΗΠΑ και θεωρούνταν από τα πιο καταστροφικά συστήματα στο σοβιετικό πυρηνικό οπλοστάσιο.
Εικ 1 : Βαλλιστικοί Πύραυλοι ICBMs R-36M (SS-18 Satan) και RT-23 Molodets (SS-24 Scalpel) (Πηγή : MDAA (Missile Defense Advocasy Alliance) (πατήστε εδώ) & Gunter’s Space Page (πατήστε εδώ).
2. Στρατηγικά Βομβαρδιστικά Αεροσκάφη ήτοι 25 στρατηγικά βομβαρδιστικά Tu-95MS και Tu-160, τα οποία μπορούσαν να φέρουν πυρηνικά όπλα μεγάλης εμβέλειας καθώς και οι πύραυλοι cruise Kh-55 με πυρηνικές κεφαλές και εμβέλεια άνω των 2.500 χλμ. Οι εν λόγω πύραυλοι cruise αποτελούσαν των πυρηνικό εξοπλισμό των παραδοθέντων αεροσκαφών.
Εικ.2 : Στρατηγικά Βομβαρδιστικά Αεροσκάφη Tu-95 & Tu-160 (Πηγή : Canada Alive (πατήστε εδώ)
3. Τακτικά πυρηνικά μικρότερης εμβέλειας, τα οποία ήδη είχαν αρχίσει προ της συνθήκης. Επιπροσθέτως όπως αναφέραμε και προηγουμένως την εποχή σύνψης της συμφωνίας η Ουκρανία διέθεται στο έδαφός της περίπου 1.900 πυρηνικές κεφαλές.
Όλα τα παραπάνω συστήματα παραδόθηκαν ή καταστράφηκαν υπό την εποπτεία διεθνών οργανισμών, κυρίως της Nunn-Lugar Cooperative Threat Reduction Initiative.
3. Από την Συμφωνία της Βουδαπέστης στο Σήμερα
Η συμφωνία της Βουδαπέστης του 1994 αποτελεί μια από τις σημαντικές συμφωνίες της μεταψυχροπολεμικής περιόδου. Η κατοχή πυρηνικών όπλων από χώρες του πρώην σοβιετικού χώρου, σε συνθήκες πολιτικής και οικονομικής αστάθειας – που επικρατούσαν στην μεταψυχροπολεμικής περίοδο της 1990 – δημιουργούσαν μια κατάσταση επικίνδυνη για την διεθνή ασφάλεια αφενός μεν λόγω της έλλειψης εμπειρίας των χωρών αυτών στην διαχείριση του πυρηνικού οπλοστασίου και αφετέρου δε λόγω του υψηλού κινδύνου διάδοσης των πυρηνικών όπλων.
Η Συμφωνία της Βουδαπέστης του 1994 ήταν μια διπλωματική προσπάθεια αποπυρηνικοποίησης κρατών (Ουκρανία, Λευκορωσία και Καζακστάν), δια της εντάξεως αυτών στη Συνθήκη Μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων (NPT) με αντάλλαγμα ασφαλιστικές εγγυήσεις μέσω δεσμεύσεων ως προς ανασφάλεια και εδαφική ακεραιότητα αυτών. Το μειονέκτημα αυτής της συμφωνίας έγκειται στο γεγονός ότι ως προς το σκέλος των εγγυήσεων ασφαλείας παρά την ύπαρξη δεσμεύσεων αυτό αποτέλεσε ένα πολιτικό κείμενο μη δεσμευτικού χαρακτήρα και χωρίς κυρώσεις προς τα συμβαλλόμενα μέρη που θα την παραβίαζαν.
Ως προς την εφαρμογή της συνθήκης , η Ουκρανία παρέδωσε όλα τα πυρηνικά όπλα της στη Ρωσία έως το 1996 και συμμορφώθηκε πλήρως με τη Συνθήκη Μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων.
Η εν λόγω συμφωνία επέφερε μια περίοδο σχετικής σταθερότητας, και ως εκ τούτου θεωρήθηκε επιτυχής ως παράδειγμα πυρηνικού αφοπλισμού με διπλωματικά μέσα.
Ωστόσο η Ρωσική προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 και κυρίως η πλήρους κλίμακας εισβολή στην Ουκρανία το 2022 κατέδειξε το γεγονός ότι η Συμφωνία της Βουδαπέστης δεν μπόρεσε να διασφαλίσει την εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας. Η Ρωσία όχι μόνο παραβίασε τη ρητή δέσμευσή της να σεβαστεί την εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας, αλλά εξαπέλυσε και πόλεμο μεγάλης κλίμακας. Στις αιτιάσεις της ως προς την εισβολή στην Ουκρανία , η Ρωσία ανέφερε μεταξύ άλλων ότι η Συμφωνία της Βουδαπέστης δεν έχει νομική ισχύ.
Πολλοί αναλυτές αναφέρουν ότι αν η Ουκρανία είχε διατηρήσει μέρος του στρατηγικού της οπλοστασίου, ακόμα και ανεπτυγμένο σε αποτρεπτική βάση, θα μπορούσε πιθανώς να αποτρέψει μια τέτοια επίθεση. Ωστόσο με βάση τα δεδομένα της δεκαετίας του 1990 και των επόμενων γεννάται εύλογα η απορία αν η Ουκρανία είχε τις οικονομικές δυνατότητες να διατηρήσει το στρατηγικό οπλοστάσιο επιχειρησιακό μέχρι σήμερα.
Για την Ελλάδα, η Συνθήκη της Βουδαπέστης καταδεικνύει πως, η οποιαδήποτε διεθνή συμφωνία η οποία περιλαμβάνει είτε εγγυήσεις ασφάλειας και διατήρησης εδαφικής ακεραιότητας είτε στρατιωτικής συνδρομής δεν επαρκεί για την αντιμετώπιση της οποιασδήποτε απειλής της εξωτερικής ασφάλειας μιας χώρας αν η ίδια η χώρα δεν έχει μεριμνήσει από μόνη της για την απόκτηση επαρκής στρατιωτικής ισχύος που θα της επιτρέπει την αντιμετώπιση αυτής.
Βιβλιογραφία
1) Budjeryn, M. (2022). *Inheriting the Bomb: The Collapse of the USSR and the Nuclear Disarmament of Ukraine*. Johns Hopkins University Press.
2) Freedman, L. (2014). *Ukraine and the Art of Crisis Management*. Survival, 56(3), 7–42.
3) Charap, S., & Colton, T. J. (2017). *Everyone Loses: The Ukraine Crisis and the Ruinous Contest for Post-Soviet Eurasia*. Routledge.
4) NTI (Nuclear Threat Initiative). *Ukraine: Nuclear Disarmament and Security Assurances*. nti.org.
5) Wilson, A. (2014). *Ukraine Crisis: What it Means for the West*. Yale University Press.
6) Krickovic, A. (2014). *Imperial exit and the security dilemma: Russia’s painful break-up with the West*. Global Governance, 20(3), 359–381.
7) U.S. Department of State. (1994). *Budapest Memorandums on Security Assurances, 1994*.
8) Wilson, A. (2014). *Ukraine Crisis: What it Means for the West*. Yale University Press.
